Afgeronde projecten – Van Praag Instituut

COMMON-studie

De COMMON-studie betreft het project ‘Make open Communication about evidence-based Complementary Medicine part of routine oncology practice; the participatory development of supporting tool’. Doel van de COMMON-studie is het vergroten van de kennis, bespreekbaarheid, toegankelijkheid en veilig en passend gebruik van complementaire zorg in de oncologie in het algemeen en in de behandeling van borstkanker in het bijzonder.

De meeste patiënten met borstkanker maken naast hun reguliere behandeling gebruik van complementaire zorg zoals yoga, mindfulness of voedingssupplementen. Niet iedereen is op de hoogte van wat cz voor hen kan betekenen. Daarnaast is het gebruik ervan niet altijd zonder risico. Het is dus van belang verwachtingen, behoeften, kwaliteit en effectiviteit van cz goed te bewaken. Een voorwaarde hiervoor is een open dialoog tussen patiënten en reguliere zorgverleners, naast kennis en beschikbaarheid van effectieve cz. Echter, 30% van de patiënten met borstkanker die cz gebruiken bespreekt dit niet met haar behandelaar. Artsen weten niet wat patiënten in dit opzicht van hen verwachten en welke bronnen voor veilige en effectieve cz zij kunnen raadplegen.

Bij de COMMON-studie wordt samengewerkt met co-onderzoekers (patiënten of ex-patiënten). De COMMON-studie bestaat uit zes fasen:

Inventariseren van factoren die op het niveau van het ziekenhuis het bespreken en implementeren van cz in de oncologie in de weg staan en faciliteren: interviews met managers en zorgverleners.
Observeren hoe cz met patiënten met borstkanker wordt besproken: secundaire analyses van gemaakte audio-opnames van consulten tussen patiënten met borstkanker en hun zorgverleners.
Inventariseren van de verwachtingen, behoeften, ervaringen en kennis met betrekking tot (het bespreken en aanbieden van) cz bij patiënten met borstkanker en zorgverleners in drie ziekenhuizen: interviews bij patiënten en zorgverleners.
Inventariseren van het huidige aanbod aan (evidence-based) cz in Nederland en daarbuiten: a) een review van gepubliceerde review studies naar de effectiviteit van cz-interventies bij kanker, b) een overzicht van het actuele cz-aanbod in Nederland op basis van internet searches, en c) een survey onder complementaire zorgverleners.
Ontwikkelen van een cz-toolbox voor patiënten en zorgverleners om cz te kunnen bespreken.
Pilotstudie rond acceptatie, het gebruik, de effectiviteit en implementatie van de COMMON cz-toolbox in de drie participerende ziekenhuizen.

Zie ook: www.nivel.nl

Duur: 2020-2024

Projectpartners: Nivel • Van Praag Instituut • Universiteit van Leiden • Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL) • Borstkankervereniging Nederland (BVN/BOOG/PAG) • Stichting IKONE • Kanker.nl • V&VN Complementaire Zorg • Rijnstate Ziekenhuis • Alexander Monro Ziekenhuis • Máxima Medisch Centrum

Publicaties:

Mentink M, Noordman J, Busch M, van Vliet L, Timmer-Bonte JA, van Dulmen S. Towards an open and effective dialogue on complementary medicine in oncology: protocol of patient participatory study ‘COMMON’. BMJ Open. 2021 Oct 20;11(10):e053005. doi: doi.org/10.1136/bmjopen-2021-053005. PMID: 34670766; PMCID: PMC8529983.
Mentink MDC, van Vliet LM, Timmer-Bonte JANH, Noordman J, van Dulmen S. How is complementary medicine discussed in oncology? Observing real-life communication between clinicians and patients with advanced cancer. Patient Educ Couns. 2022 Aug 17:S0738-3991(22)00386-X. doi: doi.org/10.1016/j.pec.2022.08.007.
Mentink MDC, Verbeek D, Noordman J, Timmer-Bonte A, von Rosenstiel I, van Dulmen S. The Effects of Complementary Therapies on Patient-Reported Outcomes: An Overview of Recent Systematic Reviews in Oncology. Cancers (Basel). 2023;15(18):4513. Published 2023 Sep 11. doi: doi.org/10.3390/cancers15184513.
Mentink MDC, Jansen J, Noordman J, van Vliet L, Busch M, van Dulmen S. Interprofessional contact with conventional healthcare providers in oncology: a survey among complementary medicine practitioners. BMC Complement Med Ther. 2024;24(1):285. Published 2024 Jul 26. doi: doi.org/10.1186/s12906-024-04563-6.
Schouten AEM, Mentink MDC, Timmer-Bonte JANH, Noordman J, van Dulmen S. Perspectives and Attitudes of Dutch Healthcare Professionals Regarding the Integration of Complementary Medicine in Oncology. Integr Cancer Ther. 2023;22:15347354231164650. doi: doi.org/10.1177/15347354231164650.

COCOZ Proeftuinen

Samen met 6 beroepsorganisaties voor complementaire zorg, hebben het Van Praag Instituut en Louis Bolk Instituut het landelijke COCOZ project uitgevoerd, een project over communicatie en verwijzing complementaire zorg. Tussen 2016-2019 heeft dit project een aantal tips en tools opgeleverd waarmee complementaire behandelaren en huisartsen elkaar beter kunnen leren kennen en samenwerken. Inmiddels zijn er vele ontwikkelingen gaande op het gebied van complementaire zorg. Leefstijl en preventie worden steeds serieuzer genomen als belangrijke thema’s rond gezondheid, ook in de GGZ. Er is het Consortium Integrale Zorg en Gezondheid van 6 reguliere zorgorganisaties, dat ervaring opdoet met poli’s ‘integrale oncologie’ en ‘integrale kindergeneeskunde’. Bij deze poli’s horen lokale/regionale verwijscircuits van complementaire behandelaren. In de COMMON studie wordt in 3 ziekenhuizen onderzocht wat patiënten en artsen/verpleegkundigen nodig hebben om het gesprek over complementaire zorg bij kanker te kunnen voeren. Het patiënteninformatieplatform Kanker.nl heeft haar dossier complementaire zorg geactualiseerd en uitgebreid, omdat er veel vraag naar is bij patiënten. Dit alles betekent dat de behoefte aan communicatie over complementaire zorg groter wordt en daarmee ook de samenwerking tussen reguliere en complementaire behandelaars.

Daarom is er in 2022 een uitbreiding van het COCOZ project gestart met de COCOZ Proeftuinen. Een proeftuin biedt deelnemers de mogelijkheid om samen nieuwe ideeën te operationaliseren en door te ontwikkelen, in dit geval om een goede basis te leggen onder de benodigde samenwerking en daarvoor praktische tools (verder) te ontwikkelen.

Er zijn drie regionale proeftuinen ingericht, in de regio’s Amsterdam, Utrecht en Noord-Nederland. Daarin zijn vertegenwoordigers van 15 verschillende complementaire behandelwijzen vertegenwoordigd (grotendeels in de psychosociale zorg). Samen met vertegenwoordigers van 5 reguliere disciplines (huisarts, medisch specialist, fysiotherapie, GZ-psycholoog, POH) werken zij aan aanpassing en uitbreiding van de bestaande COCOZ-tools en de implementatie ervan. De complementaire zorgverleners komen daarnaast nog apart bijeen om de onderlinge samenwerking te bevorderen. Een klankbordgroep van zowel complementaire als reguliere behandelaars (met name huisartsen en bedrijfsartsen) kijkt mee met de (tussentijdse) resultaten.

De COCOZ Proeftuinen hebben geleid tot een Keuzehulp Complementaire zorg. Daarin is voor zes verschillende klachten zoals depressieve klachten, SOLK/ALK en buikklachten bij 12 verschillende complementaire therapieën gekeken naar wetenschappelijke onderbouwing. De Keuzehulp is hier te vinden: Keuzehulp Complementaire Zorg (pdf).

Zie ook: www.louisbolk.nl

Duur: 2022-2024

Projectpartners: Louis Bolk Instituut • Van Praag Instituut • RBCZ (Register Beroepsbeoefenaren Complementaire Zorg)

Cursus Implementatie Complementaire Zorg, een Handreiking voor Zorgprofessionals

In opdracht van en samen met de cursuscoördinator van de V&VN afdeling complementaire zorg is een cursus ontwikkeld voor zorgverleners die complementaire zorg in hun organisatie willen implementeren.

Steeds meer zorgverleners zijn geschoold in een of meerdere complementaire interventies zoals aromazorg, handmassage of therapeutic touch. Zij zijn meestal enthousiast over het resultaat bij zorgvragers. Maar vaak is de toepassing van deze cz van hen als persoon afhankelijk en is het nog geen onderdeel van de standaardzorg.

De hybride Cursus Implementatie van Complementaire Zorg, een Handreiking voor Zorgprofessionals geeft deze zorgverleners handvatten om cz te borgen in hun team, op hun afdeling of binnen de gehele organisatie. De cursus bestaat uit 3 online lessen en 1 fysieke lesdag. De cursus helpt ze om hun kennis en vaardigheden rond complementaire zorg en hun professionele enthousiasme om te zetten in een stapsgewijs implementatieplan, passend bij hun eigen werksituatie. De cursisten worden aangemoedigd om samen te werken met andere cursisten en collega’s bij hun plan te betrekken. Naast de lessen krijgen zij ook individuele coaching van de docenten.

Zie ook: www.venvn.nl.

Duur: 2023

Projectpartners: V&VN afdeling complementaire zorg • Van Praag Instituut

Handreiking Complementaire Zorg voor Kinderen in de Palliatieve Fase

Op 12 oktober 2023 werd de eerste Handreiking Complementaire Zorg voor Kinderen in de Palliatieve Fase gelanceerd tijdens een online bijeenkomst van het Kenniscentrum Kinderpalliatieve Zorg en het Van Praag Instituut.

In de Handreiking wordt op een praktische manier beschreven welke verpleegkundige complementaire interventies voor bepaalde symptomen bruikbaar kunnen zijn en hoe ze op de juiste manier kunnen worden toegepast. De mate van scholing die nodig is om de interventies uit te voeren varieert. De interventies die behandeld worden, zijn door de werkgroep van de Handreiking gekozen op basis van relevantie volgens experts, patiënten en naasten van patiënten. Vervolgens is er een selectie gemaakt op toepasbaarheid en uitvoerbaarheid. Het gaat om luisteren naar muziek, mindfulness interventies, massage, aromazorg, therapeutic touch en healing touch. De Handreiking is primair bedoeld voor verpleegkundigen, zorgvrijwilligers en ouders of verzorgers.

Deze Handreiking is een vervolg op de consensus-based Richtlijn Complementaire Zorg uit 2010. Eind 2020 heeft een verkenning plaatsgevonden naar de wens en de vorm van een herziening. De Agendacommissie richtlijnen palliatieve zorg heeft daarop besloten om twee handreikingen te maken: een voor volwassenen en een voor kinderen in de palliatieve fase. In juni 2023 is de herziene Handreiking Complementaire Zorg voor Volwassenen in de Palliatieve Fase uitgebracht. Nu is dus ook het deel voor kinderen herzien en gepubliceerd.

Duur: 2022 - okt. 2023

Projectpartners: V&VN • IKNL • Van Praag Instituut • Patiëntenfederatie Nederland • Stichting Kind en Ziekenhuis • Kenniscentrum Kinderpalliatieve Zorg • VGVZ • KNGF • BPSW • FVB

INES: Integrative Nursing Education Series

Veel voorkomende (chronische) klachten als pijn en angst worden vaak medicamenteus behandeld, soms met bijwerkingen, overbehandeling en hoge (maatschappelijke) kosten tot gevolg. De inzet van non-farmacologische en complementaire opties is daarom interessant, zeker als deze voldoende evidence based en veilig zijn. Binnen de verpleegkunde maakt de beweging van ‘integrative nursing’ zich daar sterk voor.

In het Europese INES project werken verpleegkundedocenten en onderzoekers uit vier Europese landen samen. Doel is het ontwikkelen van een handboek over integrative nursing voor docenten in het Europese verpleegkunde onderwijs, zodat toekomstige verpleegkundigen meer kennis en kunde hebben om patiënten te begeleiden bij het veilig en effectief gebruik van non-farmacologische en complementaire interventies. Het 3-jarig project bestaat uit vier fasen.

In kaart brengen wat er in Europese landen al aan onderwijs op dit gebied gegeven wordt en een literatuur review naar onderwijsprogrammas over complementaire zorg.
Ontwikkelen van een competentieprofiel over wat een verpleegkundige moet kunnen en kennen in relatie tot (communicatie over) complementaire zorg. Dit wordt getoetst in twee Delphi rondes onder een internationaal expert panel.
Schrijven van het handboek, bestaande uit 3 series met elk 3-4 modules, aan de hand van het INES-model voor integrative nursing.
Beschrijving van het proces met de geleerde lessen uit dit project en een routekaart naar implementatie. Het Engelstalige handboek is vrij beschikbaar als dynamisch pdf-document: zie hieronder.

Zie ook: erasmus-plus.ec.europa.eu

Duur: 2019-2022

Projectpartners: ErasmusMC Sectie Verplegingswetenschap Afdeling Interne Geneeskunde en Kinderchirurgie • Van Praag Instituut • VIA University Colleges (Denemarken) • Karolinska Institutet Department of Neurobiology • Care Sciences and Society (Zweden) • University of Iceland Faculty of Nursing and Midwivery (IJsland)

Handboek:

Lunde A, Busch M, Gunnarsdottir TJ, Falkenberg T, van Dijk M, van der Heijden MJE. INES Integrative Nursing, Handbook for Teachers in Nursing. 2023 February.
Het INES Integrative Nursing, Handbook for Teachers in Nursing bestaat uit 3 series en in totaal 11 hoofdstukken. Elk hoofdstuk geeft informatie, lessuggesties, casussen en bronnen over integrative nursing. Serie 1 geeft inzicht in wat integrative nursing is, Serie 2 gaat in op integrative nursing in een reguliere zorgsetting en Serie 3 behandelt complementaire zorg.
Het INES Integrative Nursing, Handbook for Teachers in Nursing kan hier gratis worden gedownload: pub_INES_Integrative_Nursing.pdf

Wetenschappelijke publicaties:

Gunnarsdottir TJ, Van der Heijden MJE, Busch M, Falkenberg T, Hansen T, van Dijk M, Lunde A. What are nursing students taught about complementary therapies and integrative nursing? A literature review. EuJIM. 2022 June; 102138. doi: doi.org/10.1016/j.eujim.2022.102138.
Lunde A, Gunnarsdottir T, Busch M, van der Heijden MJE, Falkenberg T, van Dijk M, Dürr DW. Integrative nursing in Europe – A competency profile for nursing students validated in a Delphi-study. Nurse Educ Today. 2023 Mar 31; 126:105807. doi: 10.1016/j.nedt.2023.105807. Epub ahead of print. PMID: 37060776.
Van der Heijden MJE, Busch M, Gunnarsdottir TJ, Lunde A, Falkenberg T, van Dijk M. Educational courses on non-pharmacologic complementary interventions for nurses across Europe: The INES mapping pilot study. Nurse Educ Today. 2022 Sep;116:105419. doi: doi.org/10.1016/j.nedt.2022.105419. Epub 2022 May 26. PMID: 35691113.

IMKA: Integrative Medicine bij Kanker

Kanker.nl is het nationale patiënteninformatieplatform over kanker, met maandelijks 500.000 unieke bezoekers. Veel patiënten met kanker maken gebruik van complementaire behandelopties als aanvulling op de reguliere behandeling om bijwerkingen of klachten te verlichten. Daarover gaf het platform al beperkt informatie, maar deze informatie was toe aan een update, aan een uitbreiding en een betere onderbouwing.

In het IMKA project hebben Kanker.nl, de Verwijsgids Kanker van IKNL en het Consortium Integrale Zorg en Gezondheid informatie over 21 complementaire (zelf)zorg interventies beschreven en toegelicht met patiëntervaringen, animaties en bronnen. Er worden tips gegeven hoe patiënten hierover met hun behandelteam in gesprek kunnen. Ook worden tips gedeeld over het vinden van betrouwbare complementaire behandelaren. Daarnaast is een expertpanel samengesteld waaraan vragen gesteld kunnen worden. Er is ook een flyer beschikbaar over complementaire zorg die gebruikt kan worden in de spreekkamer van de medisch- en verpleegkundig specialist.

Het IMKA project is mogelijk gemaakt door de Stichting Alles Eruit, die hiervoor geld vrijmaakte uit de nalatenschap van Jikke Broxterman.

Zie ook: www.kanker.nl/complementaire-zorg

Duur: 2020-2021

Projectpartners: Consortium Integrale Zorg en Gezondheid (CIZG) • Van Praag Instituut • Kanker.nl • IKNL Verwijsgids Kanker

COVICAM: COVID en Complementaire Zorg

Leidt de coronacrisis ertoe dat mensen beter gaan zorgen voor hun gezondheid? Passen ze hun leefstijl aan, gebruiken ze meer vitamines, supplementen, homeopathische of antroposofische middelen om hun immuunsysteem te versterken? Wenden ze zich tot yoga en mindfulness om de stress die deze crisis brengt beter aan te kunnen? In een internationale samenwerking van het Noorse NAFKAM, het Zweedse Karolinska Instituut en het Nederlandse Consortium Integrale Zorg en Gezondheid (CIZG) is na de eerste coronagolf in april-juni 2020 een peiling in deze drie landen gehouden met deze vragen als leidraad. Belangrijkste conclusie is dat de eerste coronagolf niet geleid heeft tot meer gebruik van complementaire zorg.

Een Nederlandse substudie liet zien dat in deze periode 68% van de Nederlandse ondervraagden een vorm van complementaire zorg had gebruikt. Men deed dat met name voor het algemeen welbevinden, in mindere mate voor de behandeling van acute of chronische ziekten of klachten en nauwelijks voor preventie en/of behandeling van Covid-19.

Duur: jan-nov 2020

Projectpartners: Consortium Integrale Zorg en Gezondheid • Van Praag Instituut • Louis Bolk Instituut • NAFKAM • Karolinska Instituut

Publicaties:

Kristoffersen AE, van der Werf ET, Stub T, Musial F, Wider B, Jong MC, Wode K, Danell JB, Busch M, Hoenders HJR, Nordberg JH. Consultations with health care providers and use of self-management strategies for prevention and treatment of COVID-19 related symptoms. A population based cross-sectional study in Norway, Sweden and the Netherlands. Complement Ther Med. 2022 Mar;64:102792. doi: 10.1016/j.ctim.2021.102792. Epub 2021 Nov 23. PMID: 34826590; PMCID: PMC8609665.
Mulder LTC, Busch M, Kristoffersen AE, Hök Nordberg J, van der Werf ET. Prevalence and predictive factors of complementary medicine use during the first wave of the COVID-19 pandemic of 2020 in the Netherlands. BMC Complement Med Ther. 2022 Feb 15;22(1):43. doi: 10.1186/s12906-022-03528-x. PMID: 35168630; PMCID: PMC8845358.

PrOud: Probiotica in de Ouderenzorg

Diarree is een veel voorkomende bijwerking van antibiotica. Bij kwetsbare ouderen in zorginstellingen zou dit een gezondheidsrisico met zich mee kunnen brengen, zoals ondervoeding of uitdroging. Ook leidt diarree bij ouderen tot meer werk voor zorgpersoneel, dus tot extra kosten. In de proeftuin PrOud werd uitgezocht of het standaard inzetten van probiotica bij antibiotica geassocieerde diarree (AAD) helpt om de diarree te verminderen. Tegelijk werd er gekeken naar wat er nodig is om dit goed te implementeren.

Op drie locaties van Rivas Zorggroep kregen bewoners tegelijk met de antibiotica multispecies probiotica Ecologic AAD voorgeschreven. In een periode van 8 maanden ging het in totaal om 71 bewoners. Het percentage episodes met diarree was in de probioticagroep 20% terwijl dit in de controlegroep 36% was. Dit verschil is significant. Tijdens 17/84 episodes waarin probiotica werd gebruikt, werd alsnog diarree ontwikkeld. Van 27 bewoners zijn data beschikbaar van een episode met probiotica en een episode zonder (eigen controle). Van de 14 bewoners die eerder zonder probiotica diarree kregen van een antibioticakuur, kregen er nu 11 (78%) geen diarree na gebruik van probiotica. Doorslaggevend voor goede implementatie is dat de arts de probiotica voorschrijft, tegelijk met de antibiotica. Dat is niet vanzelfsprekend, want probiotica is geen medicijn maar een voedingssupplement. Ook een protocol voor de zorgmedewerkers voor de toediening van probiotica met meerdere ‘als-dan’ opties kan bijdragen aan implementatie.

Duur: 2017-2019

Projectpartners: Louis Bolk Instituut • Van Praag Instituut • Rivas Zorggroep

Publicaties:

van Wietmarschen HA, Busch M, van Oostveen A, Pot G, Jong MC. Probiotics use for antibiotic-associated diarrhea: a pragmatic participatory evaluation in nursing homes. BMC Gastroenterol. 2020 May 13;20(1):151. doi: 10.1186/s12876-020-01297-w. PMID: 32404062; PMCID: PMC7222499.

Proeftuin Complementaire Zorg in de Ouderenzorg

Vijf zorgorganisaties op het gebied van ouderenzorg in Zuid- en Midden Nederland zijn op 1 december 2015 het project Proeftuin voor Complementaire Zorg aan Ouderen gestart om aanvullende zorg aan deze doelgroep in kaart te brengen en te monitoren. Het ging daarbij niet om interventies die experimenteel waren of nog nooit onderzocht, maar om voor de organisatie reeds bekende of om elders veelgebruikte interventies. De term ‘proeftuin’ slaat op het feit dat de deelnemende organisaties van elkaar wilden leren: Levert complementaire zorg een bijdrage aan de kwaliteit van leven van oudere mensen? Hoe kun je complementaire zorg het beste in de zorg verankeren? Het was voor het eerst dat een groep zorginstellingen in de ouderenzorg gezamenlijk een dergelijk onderzoek naar complementaire zorg (cz) oppakte.

De organisaties boden tezamen een diversiteit aan interventies: (hand)massage, Tactiel Stimulering, therapeutic touch, pidjit, aromazorg, aquazorg (waaronder koele buikwassing, warmtecompres). De doelgroepen waar deze interventies aan werden aangeboden, waren ook divers: mensen met psychogeriatrie, mensen met somatische problematiek, mensen die revalideren, mensen met de ziekte van Huntington en mensen in de palliatieve fase. De voornaamste reden om deze interventies in te zetten was om mensen ontspanning te bieden, maar ook voor klachten als slaapproblemen, pijn, angst, verminderde vitaliteit en onrust.

De Proeftuin Complementaire Zorg in de Ouderenzorg heeft 3 doelen:

Inventariseren welke complementaire interventies gebruikt worden, voor wie, door wie en met welk doel.
Meten van de effecten van deze interventies middels eenvoudige meetschalen en indicatoren en observaties.
In kaart brengen van slaag- en faalfactoren bij de implementatie van complementaire zorg.

Het project en de resultaten staan beschreven in dit rapport.

Duur: 2015-2018

Projectpartners: Van Praag Instituut • Louis Bolk Instituut • Schakelring • Raffy • De Riethorst Stromenland • Groenhuysen • Nusantara